JCR: Gusto ko lang i-situate ang halaga ng kwentong ito: napakatagal nang panahong walang kwentong ganito. Ang proyekto na ito, ang looban sa labasan; at napakalaki na kaagad. Kasi ang kwentong looban, hindi naman talaga napapasukan.
Ipinakikilala mo lang e, at napakaraming pangako. Sa lenggwahe, nakukulangan pa ako, kasi may sariling syntax ang mga tao doon.
Hindi ito ang boses ng akademya kundi boses ng mga tao doon.
Tingin ko, hindi ito ang journey ng driver kundi ang journey ng kasaysayan; walang direksyon kung hindi personal.
Wala akong nakikitang tulad nito: na ang tambay ay di ipinapakita bilang gago lang, kundi may puso.
Hindi ka marunong mag-plotting; hindi mo alam kung saan tatapusin – pero hindi yun mahalaga; that’s the least of your concerns.
Eusebio-Abad: Binasa ko ang tatlong kwento, at kuhang-kuha mo ang dialogue ng pagkakaiba ng mga karakter. Pero ang pinakamalaking disappointment sa akin, ang CAMANAVA itself, both as a physical place and as an emotional milieu. Even though there was an attempt to situate the stories, hindi rin masyadong nag-work.
I really look forward to the sights, sounds, smells ng CAMANAVA.
Tolentino: We also have to keep in mind ang word play sa ‘KUMA-CAMANAVA.’
Rio Alma: Ang talagang target ng mga kwento ni Delos Reyes ay ang urban poor. So I guess ang temperament; ang experience na makikita mo sa CAMANAVA, makikita mo rin sa ibang urban poor areas. Mas ang target niya ay ipakita ang sitwasyon ng mga taong ito.
Ang nakita ko sa depiction ng buhay ng urban poor sa mga nobela, film, o komiks, ang bida ay kumbaga ay maginoong bastos. Pero dito kay Delos Reyes, parang outrageous ang situations, nagbo-border sa pantasya.
Sicat-Cleto: Lumilingon si Delos Reyes sa nailathala nang mga kwento, pero nire-raise pa niya ang scales; dinadagdagan pa niya.
Hawak niya ang wika ng makata, kaya may presisyon sa pagsulat. May ritmo sa buong teksto na parang tula.
Maliwanag rin ang sensory o pag-stage ng akda; naaamoy mo ang lugar.
Nagulat ako sa paggamit niya ng ‘Maniwala ka, totoo ito.’ Self-aware ang teksto na teksto lamang siya, at nakakatulong iyon upang maiangat ang critical response.
Ledesma: Coming from a middle class sensibility, I echo the sentiment na nabitin ako sa lahat ng kwento niya; I felt that he wanted to say more. I thought that he would get even funnier; that he would bring it somewhere else. The situations could have gotten more complex.
Dalisay: Hinahangaan ko ang paggamit ng wika sa kwentong ito. Pero tulad ng iba, nakukulangan ako sa kwento. Kadalasan, magaling mag-set up, pero hindi na tinutulak ang kwento sa maaari pa niyang hantungan.
Ang gusto ko dito ay ang pagsasanga-sanga ng pag-iisip niya; mala-stream of consciousness. That works pretty well, and that’s probably this characters salvation – ang kanyang imahenasyon.
I always ask myself in situations like this na maganda ang pag-set up, kung ipproject mo iyan 2 days from now, ano na kaya ang nangyari sa characters? I see too often that my students end too abruptly, mostly because they’re not brave enough to go deep into the narrative. It signifies a timidity to push the story to its limits.
Hidalgo: What I liked most about the stories were the characters who are jerks, but lovable jerks.
But to comment on Dalisay’s critique, I don’t quite see where else the story could go, the stakes are already high. I thought that it went in a different direction than I thought it would go.
Silverio: Buhay na buhay ang lenggwahe; gumagalaw siya na parang pelikula. At may undercurrent siya ng darkness; natatawa ka pero nagwoworry ka. Para sa akin, kumpleto na siya pero para ring may kulang pa.
Hidalgo: Hindi ko makuha kung bakit sinabi ninyong bitin.
Jarin: Hihiramin ko ang termino ni Rio Alma na ‘lumpenated;’ parang black humor. Napakatindi ng humor sa akin, bilang lumaki sa urban poor dahil masakit lagi ang humor ng urban poor. At na-capture iyon sa kwento.
JCR: Kapag tinignan mo ang black humor nito, hindi nagpapatawa kundi bumabanat. Interesado akong makita pa ang ibang parte ng kolesyong ito dahil introduksyon palang ito.
Ang natutuwa ako, mahusay siyang manggago – pinagtatawanan tayo, pero nakikitawa tayo.
Kumbaga kung pelikula ito, maganda siyang teaser. Kasi interesado ka na kung saan pa pupunta.
Dalisay: For me, since we already expect the ending given that the pattern has been set, nagiging kulang siya. Kapag bigla mong inilihis, that would stretch the story further. There are ways of pushing these things if you just think the situations through.
Cruz-Lucero: Sana, isang paraan para i-raise ang stakes ay kung magkaroon ng emotional investments – mas malakas ang darkness ng humor kung imemerge ang emotions pero at the same time ay ide-detach ang sarili mo para mapagtawanan ang sarili mo.
Ong: I’m not a big fan of Murakami; I always wonder what’s the big deal about Murakami? Maybe it’s because he’s talking about a certain people.
Kung ibahin niya ito, baka naman mag-iba ang flavor. Ang situations ay parang sitcoms, ipinapakita ang mga absurdiy ng buhay ng urban poor.
Abad: According to Robert Frost, science is the greatest adventure of man, while the humanities is the best description of us. I think the strength of Delos Reyes’ work is that you’re almost always inside the character. That’s a great skill.
I was just wondering if we could make the character’s girlfriend more integral to the story.
Vibiesca: Naappreciate ako sa fact na conscious na conscious siya sa mga device na ginamit. Sa akin, basta’t na-reach ang climax, hindi na importante kung may resolution pa ba.
Salud: I love stories with a darker milieu. As a storyteller, since madilim at gusto nating linawagan ang ibang parte, minsan ay napakalakas ng ilaw; we forget is that the allure of darker stories ay ang mystery.
Braga: Hindi ako masyado nakakarelat; hindi ko siya naaappreciate dahil siguro ang naitatanong ko ay moral bang ikwento ang ganito nang wala kang pinanggagalingan?
Dalisay: How and why can we write about poor people without offering some real analysis or some true, positive hope to these characters? My answer to that is that the poor are more than about their poverty. They are more than being poor; they are characters themselves who demand articulation. Otherwise, maiiwan nalang sa katahimikan yan. Mahirap ka na nga, tapos we approach you pa with a very tender, artificial sensitivity that we do not apply to other characters. The more exploration we do into poor characters, the better it is for everyone. Lahat naman ito ay approximations lang. But by no means should we not deal with it. Poverty is an enormous thing; you reduce that enormity by dealing with it.
Silverio: You will not be attacked based on what you write about pero kung ano ang tindig mo sa issue.
Braga: Pero kung ang huhusgahan ko ay ang tindig mo, you’re dichotomizing; saying that writing is not engagement. You can judge writing as a form of engagement; my question is how near you are to the status.
Silverio: Do you think that there should be a formula in writing about poverty?
Tolentino: That would be a different issue altogether; ang point naman ni Braga is just to define his aesthetics. Malinaw naman ang kanyang position at ang kanyang aesthetic preference.
Ong: The characters remain victims in the end.
Angeles: Siguro ay premature pa ang problema ko: iniisip ko ang ibig sabihin ng ‘KUMA-CAMANAVA.
Isa pa, lalaki ang nagsulat; may omniscient point of view. Paano mo titignan ang pag-engage using ‘namin?’ Sino ba ang audience nito? Kung malinaw yun, paano siya magsusulat dito: isang literary writer, o isang reader na gustong magkwento?
Delos Reyes: Sa idea ng pagiging bitin, sa isang kwento, sobrang haba niya na natakot na akong isustain at dugtungan kasi masyadong komplikado at baka maging nobela.
53rd UP National Writers Workshop 